«Προσωπογραφία: Ο άνθρωπος που είχε (σχεδόν πάντα) δίκιο», του Galaad Wilgos | Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη

Στα 100 χρόνια από τη γέννηση του Κορνήλιου Καστοριάδη, που συμπληρώθηκαν φέτος, το ενδιαφέρον για το έργο του παραμένει αμείωτο, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Ο αρθρογράφος Galaad Wilgos εστιάζει στον οικουμενισμό του Καστοριάδη με το κείμενό του «Προσωπογραφία: Ο άνθρωπος που είχε (σχεδόν πάντα) δίκιο» που δημοσιεύτηκε στο εβδομαδιαίο γαλλικό περιοδικό πολιτικού περιεχομένου Marianne (τεύχος 17-23/3/2022) και μετέφρασε από τα γαλλικά για τις Εκδόσεις Κριτική ο Ξενοφών Γιαταγάνας.

Galaad Wilgos, «Προσωπογραφία: Ο άνθρωπος που είχε (σχεδόν πάντα) δίκιο», εβδομαδιαίο γαλλικό περιοδικό πολιτικού περιεχομένου Marianne (τεύχος 17-23/3/2022)

[Μετάφραση από τα γαλλικά: Ξενοφών Γιαταγάνας]

Με την κριτική του της γραφειοκρατίας και των φιλελεύθερων ολιγαρχιών, όπως και με την προειδοποίηση για τον κίνδυνο ιδεολογικής ώσμωσης φιλελεύθερης αριστεράς και δεξιάς, ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης, γεννημένος εδώ και έναν αιώνα, αποδείχτηκε εντυπωσιακά προφητικός.

O Κορνήλιος Καστοριάδης (1922-1997) είχε συχνά δίκιο ενάντια στα στερεότυπα της εποχής του. Ανήκει σ’ εκείνη τη χωρία των επαναστατών αντιαυταρχικών στοχαστών, οι οποίοι, όπως ο Όργουελ και ο Καμύ, απέρριπταν συγχρόνως τον καπιταλισμό και τον σταλινικό κομμουνισμό. Σύμφωνα με τον βιογράφο του Φρανσουά Ντoσσέ, τούτο οφείλετο, κατά κύριο λόγο, στη θέση του ως εξορισμένου, που «του επέτρεψε να είναι περισσότερο διαυγής, περισσότερο αυστηρός στις καταγγελίες του, εικονογραφώντας περίτρανα αυτό που ο Έντσο Τραβέρσο αποκάλεσε «επιστημολογικό προνόμιο της εξορίας», ένα είδος πνευματικής αντιστάθμισης των στερήσεων (κατόπιν) της απώλειας και του ξεριζωμού που συνεπάγεται η εξορία.[1]

Αντιαυταρχικός στοχαστής

Ο Καστοριάδης προερχόταν από την τροτσκιστική αριστερά. Γνώρισε την αντίσταση στην Ελλάδα, αλλά βίωσε επίσης τις εκκαθαριστικές πρακτικές των σταλινικών κομμουνιστών. Μόλις διασώθηκε από δύο δολοφονικές απόπειρες των ναζιστών και καταδιώχτηκε από τον στρατιωτικό βραχίονα του ελληνικού κομμουνιστικού κόμματος. Οι εμπειρίες αυτές, τα διαβάσματά του και η προσχώρησή του στον συμβουλευτισμό (πολιτική επαναστατική τάση που απέβλεπε στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας των εργατικών συμβουλίων) τον οδήγησαν στην υιοθέτηση ριζοσπαστικών αντι-ολοκληρωτικών θέσεων που τον προστάτεψαν αργότερα από τα μεγάλα μεταπολεμικά πάθη (τον σταλινισμό και τον μαοϊσμό).

Τούτο τον οδήγησε στην κριτική των αυτοαποκαλούμενων κομμουνιστικών καθεστώτων, τα οποία έβλεπε πρωτίστως ως καπιταλιστικές γραφειοκρατικές κοινωνίες. Ενάντια στη γιγάντια δημοφιλία των σταλινικών, εξαιτίας της αντίστασής τους στον ναζισμό, και ενάντια στις κρατούσες τροτσκιστικές δοξασίες, που αντιμετώπιζαν την ΕΣΣΔ ως «εκφυλισμένο εργατικό κράτος», ο Καστοριάδης υποστήριζε ότι πρόκειται μάλλον για μία απολύτως γραφειοκρατούμενη κοινωνία με επικεφαλής της μια νέα κοινωνική τάξη ‒των γραφειοκρατών‒ που κατέχουν την κρατική εξουσία. Η εκμετάλλευση εκεί ούτε μειώθηκε, ούτε καταργήθηκε, αλλά επιδεινώθηκε. Ως προς την αυτοδιαχείριση από την εξουσία των σοβιέτ, δεν υπήρξε παρά εκτεταμένη ψευδολογία: η γραφειοκρατία, αντί να καταργήσει τη διάκριση μεταξύ διοικούντων και διοικουμένων, την ενίσχυσε πέραν κάθε φαντασίας. Η γραφειοκρατικοποίηση αυτή δεν επηρέασε μόνο τα ανατολικά κράτη: μόλυνε όλους τους υπάρχοντες θεσμούς στον κόσμο, από την πλέον μικροσκοπική γαλλική κοινότητα μέχρι τα μεγάλα εργατικά συνδικάτα, ‒των οποίων η ηγεσία συνεχώς απομακρυνόταν από τη βάση‒, πράγμα που είχε ως συνέπεια και την ιδιώτευση των ατόμων.

Όλο αυτό επέφερε «την άνοδο της ασημαντότητας»:[2] οι πολίτες δεν ενδιαφέρονται πλέον για την πολιτική και ακόμα λιγότερο για τις εκλογές. Η διαπάλη αριστεράς-δεξιάς «έχασε τη σημασία της», «και οι μεν και οι δε λένε τα ίδια». Οι πολιτικοί υπεύθυνοι «είναι αδύναμοι» και «το μόνο πράγμα που μπορούν να κάνουν είναι να ακολουθούν το ρεύμα, να εφαρμόζουν δηλαδή την ακραία φιλελεύθερη πολιτική του συρμού». Οι κοινωνίες μας απέχουν πολύ από τις δημοκρατικές υποσχέσεις τους: φιλελεύθερες ολιγαρχίες, μέσω των οποίων οι πολίτες άγονται να ψηφίζουν «επιλογές που άλλοι τους προτείνουν» αντί να είναι οι ίδιοι υπεύθυνα ενεργοί και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Αποτέλεσμα: οι πολίτες «πιστεύουν όλο και λιγότερο στους ίδιους και καταλήγουν να γίνουν κυνικοί». Τούτο πυροδοτεί έναν φαύλο κύκλο: «όσο οι πολίτες αποσύρονται από την ενεργό δράση τόσο κερδίζουν έδαφος δήθεν υπεύθυνοι γραφειοκράτες πολιτικοί». Και η κρίση αυτή επηρεάζει όλα τα υπόλοιπα πεδία: «Υφίσταται μία εγγενής σχέση μεταξύ αυτής της έκπτωσης της πολιτικής… και της ασημαντότητας άλλων πεδίων, των τεχνών, της φιλοσοφίας ή της λογοτεχνίας. Αυτό είναι το πνεύμα των καιρών».

Το ευρωπαϊκό εγχείρημα τού φαινόταν επίσης ως ένα νέο παράδειγμα υπερεθνικής γραφειοκρατίας. Ψυχικά βαθειά διεθνιστής, απείχε παρά ταύτα πολύ από το να βλέπει στο εγχείρημα αυτό την υλοποίηση της συνένωσης των ευρωπαϊκών λαών που ευχόταν πραγματικά. «Η ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας σχεδιάστηκε και ακόμα κυριαρχείται από διοικητικές και πολιτικές ολιγαρχίες χωρίς καμία λαϊκή συμμετοχή».[3] Επειδή ούτε οι λαοί, ούτε οι διευθυντικές ολιγαρχίες θέλουν μια πολιτική Ευρώπη, επελέγη μια οικονομική και τεχνοκρατική λύση: μια νομισματική ένωση, που θα έπρεπε να καταλήξει «κρυφίως» σε μια ενιαία οικονομική πολιτική ώστε να μπορεί να λειτουργήσει. Ήδη το 1995, στα πλαίσια τηλεοπτικής εκπομπής, δήλωνε ότι «η Ευρώπη είναι εν τοις πράγμασι ζώνη γερμανικού μάρκου από το 1980 και ότι η κατάσταση αυτή παγιώνεται με τις διατάξεις της συνθήκης του Μάαστριχτ». Ασκούσε ήδη κριτική στην αποπληθωριστική πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας της Γαλλίας –ήδη προ της εισαγωγής του ευρώ–, που δεν μπορούσε, κατά τη γνώμη του, να λειτουργήσει χωρίς να πυροδοτήσει την ανεργία.

Οικουμενικός

Ο Καστοριάδης χρησιμοποίησε αυστηρότατες εκφράσεις προκειμένου να αντιταχθεί σ’ αυτό που αποκαλούσε «απεχθές ψευδο-αριστερό και ψευδο-δημοκρατικό αμάλγαμα», ένα είδος δηλαδή πολιτισμικού σχετικισμού που αρκείται να επιχειρηματολογεί υπέρ της «διαφοράς» προκειμένου να αποφεύγει να θέσει το ερώτημα της οικουμενικότητας των αξιών και ιδίως των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε μια εποχή όπου ο έπαινος της διαφορετικότητας αποτελούσε τον θέσφατο αγώνα κατά των φυλετικών διακρίσεων, ο Καστοριάδης επέμενε στην υποστήριξη της οικουμενικότητας. Η θέση του, και εδώ μοναδική στον πνευματικό κόσμο της εποχής του, περιγράφηκε από τον κοινωνιολόγο Αλαίν Καγιέ ως «υπερσχετικισμός» σε συνδυασμό με «ακραίο οικουμενικό ριζοσπαστισμό». Αφενός, σύμφωνα με τον Καστοριάδη, όλες οι κοινωνίες είναι ισότιμες στον βαθμό που εδράζονται άπασες σε μια ολοσχερώς αυθαίρετη φαντασιακή δημιουργία (είτε πρόκειται για την πίστη στον Θεό, για την πόλη ή για την αγορά) ‒ καταγγέλλοντας συγχρόνως την επιβολή του δυτικού καπιταλιστικού μοντέλου σε ολόκληρο τον κόσμο με τη λατρεία της τεχνικής και της μαζικής κατανάλωσης. Αφετέρου όμως, μόνον ένας πολιτισμός φαίνεται ικανός να αμφισβητήσει τους ίδιους του τους θεσμούς και τα δόγματα: ο «ελληνο-δυτικός» πολιτισμός, που εφεύρε το πρόγραμμα της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας.

Το μείζον διακύβευμα επομένως, κατά τη γνώμη του, είναι το πώς θα γίνει ο πολιτισμός αυτός οικουμενικός με ό,τι αυτό συνεπάγεται (ελευθερία σκέψης, ισότητα των πολιτών, συμμετοχή όλων στην άσκηση πολιτικής, κ.λπ.), χωρίς τη χρήση βίας. Η ιδέα αυτή τον οδήγησε στην κριτική της πρακτικής, η οποία ήταν πολύ της μόδας τότε στα αμερικανικά πανεπιστήμια και συνίστατο στην ταυτοτική κατηγοριοποίηση των δημιουργών –έργα ομοφυλόφιλων, έγχρωμων, γυναικών, κ.λπ. ‒, παράλληλα με την υποστήριξη της κοσμικότητας και της αφομοίωσης. Είκοσι πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Ελληνο-Γάλλου φιλοσόφου, αυτές οι πλευρές της σκέψης του –και όχι μόνο– παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρες.

[1] Francois Dosse: Castoriadis. Une vie. La Decouverte 2014.

[2] Cornelius Castoriadis: Stopper la montee de l’ insignificance. Le Monde Diplomatique, Aout 1989.

[3] Cornelius Castoriadis: L’Europe aujourd’hui. Quelle democratie? Tome I, Editions du Sarde, 2013.

Στις Εκδόσεις Κριτική κυκλοφορεί η τρίτομη συλλογή διαλέξεων του Κορνήλιου Καστοριάδη Η ελληνική ιδιαιτερότητα. Επίσης, στις εκδόσεις μας κυκλοφορεί το βιβλίο Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη: «Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας» της Τέτας Παπαδοπούλου, που μας εξοικειώνει με την πολυδιάστατη και συναρπαστική σκέψη του.

Στις Εκδόσεις Κριτική κυκλοφορούν και τα βιβλία του Ξενοφώντα Γιαταγάνα Δικαίωμα αντίστασης και πολιτική ανυπακοή και, μαζί με τον Δημήτρη Καλουδιώτη, Ήπια ηγεμονία, ενώ, ανάμεσα σε άλλα, έχει μεταφράσει τον Α’ τόμο της «Ελληνικής Ιδιαιτερότητας» του Κορνήλιου Καστοριάδη.